हिन्दुको मात्रै होइन दसैं

मानव समुदाय र समाजका लागि सभ्यता र संस्कृति शब्दको प्रयोग गर्ने गरिन्छ । सभ्यता शब्दको प्रयोग समाजको विकासको अति उच्च स्तरको अवस्थालाई गर्ने गरिन्छ भने संस्कृति भन्नाले समुदाय र समाजका लागि गर्ने गरिन्छ । सभ्यता र संस्कृतिको न जन्म हुन्छ न त मृत्यु नै । यो परिवर्तित हुन्छ अथवा अन्य सभ्यता र संस्कृतिमा समाहित भएर विलय हुन्छ । भारत वर्ष र चीनमा विकसित प्राचीन सभ्यताबाहेक अन्य प्राचीन सभ्यता र संस्कृति विलय भए । यस आलेखमा यही आलोकमा नेपालीले धुमधामपूर्वक मनाउने दसैंको बारेमा छलफल गरिएको छ ।

पूजा परम्परा

भारतबर्षमा दसैं शरद आश्विन शुक्ल एवं वसन्त चैत्र शुक्ल गरी वर्षमा दुई पटक मनाइन्छ । आश्विन शुक्लको दसैं विशेष धुमधामले मनाउने गरिन्छ । देवी महात्म्यमा विष्णु ,शिव र अग्नि तथा अन्य देवताको तेजबाट देवी उत्पन्न भएको वर्णन पाइन्छ । यी देवीले शिवबाट त्रिशूल, विष्णुबाट चक्र, इन्द्रबाट बज्र प्राप्त गरिन् तथा महिषासुर, चण्ड, मुण्ड, शुम्भ एवं निशुम्भ नामक दानवको बध गरी विजय प्राप्त गरिन् । घटस्थापना गर्ने, चन्दनलेप, त्रिफला ,काइयो, रेशमिवस्त्र, शृंगारका सामान, सिन्दुर, ऐना, गाजल आभूषणद्वारा यथासक्य पूजा गर्ने प्रचलनले यो पर्वलाइ सर्वसुलभ बनाएको छ ।

पशुवलि दिने नदिने आफ्नो परम्परा र क्षमताअनुसार निर्भर हुने कुराले पूजा सहज पद्धतिमा आधारित रहेको स्पष्ट हुन्छ । नवमीसम्म देवी पूजा गरी दशमीका दिन हर्षोल्लास गर्दै टीका लगाउने र विजय उत्सव मनाउँदै देवी दुर्गालाई बिसर्जन गर्ने गरिन्छ । नवरात्रीमा कुमारी, काली, कपाली, कपिला, भद्रकाली, महाकाली, कात्यायनी, कौशिकी र उमाको पूजा गरिन्छ । सिंह र महिषमा टेकेर उभिएकी देवी दुर्गाले महिषासुर बध गरिरहेको प्रतिमा वा चित्रलाई पूजा गर्ने गरिन्छ । यसप्रकारको प्रतिमा ईश्वीको प्रथम शताब्दीतिर बन्ने गरेको कुषाण राजा कनिष्कको मुद्राहरूबाट प्रष्ट हुन्छ ।

पाँच हजार वर्षको इतिहास

सम्पूर्ण भारतवर्षमा आश्विन शुक्ल पक्षको प्रथम तिथिदेखि नवमीसम्म मातृशक्तिहरूको पूजा गरिन्छ । मुख्य मातृशक्तिको रूपमा देवी दुर्गालाई पूजा गरिने हुनाले यसलाई दुर्गापूजा उत्सव वा नवरात्र पूजा पनि भन्ने गरिन्छ । दसौं दिनलाई शक्तिकी देवी दुर्गाले दानवमाथि विजय प्राप्त गरेको उपलक्ष्यमा हर्षोल्लास गर्दै आ-आफ्नो प्रचलन, मान्यता र तरिकाले यो उत्सव र पर्वलाई विजया दशमीको रूपमा मनाउने प्रचलन रहेको छ ।